Yangiliklar
O‘zbekistonda paxta savdosi qoidalari yana o‘zgaradi. Asosiy jihatlar.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 17-yanvar kuni paxta xomashyosini yetishtirish va sotishda bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish bo‘yicha farmon imzoladi.
2025-yil paxta hosilidan boshlab O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasi (O‘zRTXB) har yili 1-noyabr kuni paxtaning boshlang‘ich narxini (birinchi nav, ikkinchi sinf) belgilaydi, 2025-yil hosili uchun esa bu jarayon 1-fevral kuni amalga oshiriladi. Narx so‘nggi 6 oy davomida Nyu-York birjasida paxta tolasi kotirovkalari asosida hisoblab chiqiladi.
Paxta xomashyosini xarid qilish va yetkazib berish bo‘yicha shartnomalar (fyuchers, forvard va spot bitimlar) ishlab chiqaruvchilar, klasterlar va to‘qimachilik korxonalari o‘rtasida birja savdolari orqali tuziladi. Har bir hudud alohida savdo seksiyasiga ega bo‘ladi.
Shu tariqa, hududiy cheklovlar saqlanib qoladi, ya’ni fermerlar shartnoma tuzish uchun faqat o‘z viloyatlari doirasida klasterlarni tanlashlari mumkin. Masalan, shartli ravishda, Toshkent viloyati Chinoz tumanidagi fermer Namangan viloyati Mingbuloq tumanidagi klaster bilan shartnoma tuzolmaydi.
Shartnomalar tomonlarning erkin tanlovi asosida, yetkazib berish muddatlari va xaridorlarni mustaqil belgilash orqali birja savdolari orqali tuziladi.
Bundan tashqari, fyuchers shartnomalari 1-noyabrdan 1-iyungacha boshlang‘ich narxdan past bo‘lmagan qiymatda tuzilishi lozim. Ushbu shartnomalar Qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi tomonidan imtiyozli kredit olish uchun asos bo‘ladi.
Forvard shartnomalari ishlab chiqaruvchilar va qayta ishlovchilar o‘rtasida 1-noyabrdan 1-martgacha kelishilgan narxda tuziladi. Paxta yetishtirish xarajatlari ularning o‘z mablag‘lari yoki kreditlari hisobidan qoplanadi.
Spot shartnomalar real vaqt rejimida paxta hajmi uchun, omborlarda saqlanayotgan paxta uchun tomonlar o‘rtasida kelishilgan narxda tuziladi. Jamg‘arma tomonidan ajratilgan imtiyozli kreditlar uchun bank tomonidan kredit summasining 50% miqdorida likvidli garov ta’minoti talab qilinadi.
Natijada, klasterlar birjada o‘z talablari va paxta narxlarini joylashtiradi, fermerlar esa mos keladigan taklifni tanlab, fyuchers shartnomasini tuzish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 2024-yilda fermerlarning o‘zlari birjada takliflarni joylashtirib, klasterlar ushbu hajmlar uchun raqobatlashishi rejalashtirilgan edi. Biroq, sentabr oyida qoidalar kutilmaganda o‘zgartirildi va paxta narxlari klasterlar foydasiga sun’iy ravishda pasaytirildi. 2018-yildan beri paxta xarid qilish qoidalari har yili, hatto hosil yig‘im-terimi mavsumi tugashidan oldin ham o‘zgarib kelmoqda.
Boshqa o‘zgarishlar:
Imtiyozli kreditlarsiz, ya’ni o‘z mablag‘lari yoki tijorat kreditlari hisobidan paxta yetishtirgan fermerlar birja orqali paxta sotish summasining 10% miqdorida subsidiya oladilar.
Yil oxirigacha imtiyozli kreditlarni to‘liq qaytarib bergan fermerlar kredit summasining 4% miqdorida qaytarib olishlari mumkin, natijada foiz stavkasi 10% dan 6% gacha pasayadi. Ammo bu faqat klasterlarning fermerlar bilan o‘z vaqtida hisob-kitob qilish sharti bilan amalga oshiriladi.
Paxta saqlash va dastlabki qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlarga 3 yil muddatga (6 oylik imtiyozli davr bilan) Markaziy bankning asosiy stavkasi bo‘yicha kreditlar beriladi.
Har yili 1-sentabrga qadar paxta tashish bo‘yicha tavsiyaviy tariflar va uni qabul qilish, saqlash va qayta ishlash xizmatlari uchun maksimal tariflar tasdiqlanadi.
Barcha shartnomalar birja savdolari orqali rasmiylashtirilishi va "Agroplatforma" axborot tizimi bilan integratsiya qilinishi lozim.
Omborlari bo‘lmagan fermerlar fyuchers yoki forvard shartnomalarini tuzishga majbur bo‘ladilar.
2022-2023-yilgi paxta hosili uchun klasterlarga berilgan kreditlar muddati uzaytiriladi, foiz stavkalari esa muddatga mutanosib ravishda qayta hisoblab chiqiladi.
Muddat uzaytirilgan kreditlarning o‘z vaqtida qaytarilishi ustidan nazoratni Bosh prokuratura amalga oshiradi.
Manba
HAMKORLAR
